Trung Quốc: “Cứu cánh” hay “bẫy ngọt ngào” cho tôm Việt?

Xuất khẩu tôm sang Mỹ và EU đang chịu áp lực kép về thuế và tiêu chuẩn bền vững. Trung Quốc trở thành niềm hy vọng lớn nhất nhờ quy mô thị trường và lợi thế biên giới.

Tuy nhiên, thị trường tỷ dân này không còn dễ tính. Các tiêu chuẩn chất lượng và mức độ cạnh tranh đang thay đổi chóng mặt. Doanh nghiệp cần nhận diện rõ cơ hội để điều chỉnh chiến lược.

Thay đổi tư duy về thị trường “dễ tính”

Nhiều thương lái và nông dân Việt Nam vẫn giữ tâm lý chủ quan. Họ coi Trung Quốc là thị trường dễ tính. Quan niệm rằng hàng không đạt chuẩn Âu - Mỹ vẫn tiêu thụ tốt tại đây đã lỗi thời.

Thực tế hiện nay hoàn toàn trái ngược, Trung Quốc đang xây dựng hàng rào kỹ thuật rất kiên cố. Các tiêu chuẩn này không thua kém gì các nước phương Tây. Tổng cục Hải quan Trung Quốc (GACC) đang kiểm soát cực kỳ nghiêm ngặt. Sự ra đời của Lệnh 248 và Lệnh 249 là minh chứng rõ ràng nhất. Cơ quan này giám sát chặt chẽ từ an toàn thực phẩm đến quy trình đóng gói. Mọi lô hàng đều phải tuân thủ quy chuẩn khắt khe mới được thông quan.

Đặc biệt, năm 2025 được dự báo là thời điểm nhạy cảm về mặt quản lý. GACC sẽ tăng cường công tác hậu kiểm đối với hàng loạt mã số doanh nghiệp đã đăng ký từ giai đoạn 2021-2022. Đây là bước sàng lọc mạnh mẽ để loại bỏ các đơn vị yếu kém. Những doanh nghiệp không phát sinh đơn hàng hoặc không duy trì điều kiện sản xuất sẽ đối mặt rủi ro lớn. Họ có nguy cơ bị thu hồi mã số trước thời hạn. Sự chủ quan trong việc rà soát quy trình quản lý chất lượng sẽ khiến doanh nghiệp trả giá đắt.

Theo đó đã có trường hợp hàng lên đến cửa khẩu nhưng mã số bị treo trên hệ thống. Container hàng buộc phải quay đầu hoặc tiêu hủy. Chi phí lưu kho bãi và vận chuyển ngược rất lớn. Tư duy đi hàng tiểu ngạch để né kiểm dịch giờ đây là ngõ cụt. Con đường duy nhất để phát triển bền vững là xuất khẩu chính ngạch.

Cuộc chiến không cân sức với tôm Ecuador

Nếu thị trường Mỹ là bài toán về thuế, thì Trung Quốc là cuộc cạnh tranh về giá. Tại đây, tôm Việt Nam phải đối đầu trực diện với đối thủ mạnh là Ecuador. Với lợi thế vùng nuôi quy mô lớn, Ecuador đang xuất khẩu hàng trăm nghìn tấn tôm giá rẻ vào Trung Quốc. Điều này khiến tôm Việt Nam hoàn toàn lép vế trong phân khúc tôm nguyên liệu đông lạnh.

Về ngoại quan, tôm Việt cũng gặp bất lợi, Ecuador áp dụng quy trình luộc tôm tươi ngay sau thu hoạch (thay vì cấp đông rồi mới luộc lại). Nhờ đó, tôm Ecuador có màu sắc đỏ au rất bắt mắt và chất lượng thịt tươi nguyên. Đây là ưu điểm mà người tiêu dùng Trung Quốc rất ưa chuộng.

Trong bối cảnh đó, cơ hội duy nhất để tôm Việt Nam giành lại thị phần là đi vào các phân khúc ngách. Đó là những thị trường mà đối thủ không thể chạm tới. Tôm sú tươi sống (oxy), tôm ướp đá và tôm luộc kỹ thuật cao là lựa chọn tối ưu. Đây là những mặt hàng mà lợi thế địa lý và khả năng giao hàng nhanh trong 24-48 giờ của Việt Nam phát huy tác dụng tối đa. Điều mà đối thủ Ecuador khó có thể đáp ứng được.

Bài học xương máu từ tôm hùm bông

Câu chuyện con tôm hùm bông vào cuối năm 2023 là ví dụ điển hình cho rủi ro chính sách tại Trung Quốc. Khi nước này bất ngờ sửa đổi Luật Bảo vệ động vật hoang dã và liệt tôm hùm bông vào danh sách nguy cấp, hàng ngàn tấn tôm tại Khánh Hòa và Phú Yên đã bị ngưng trệ đầu ra khiến giá giảm sâu. Sự kiện này là lời cảnh báo rằng chính sách nhập khẩu của Trung Quốc có thể thay đổi rất nhanh. Nếu chỉ phụ thuộc hoàn toàn vào thương lái mà không nắm rõ luật chơi quốc tế, người nuôi sẽ luôn ở thế bị động.

Bên cạnh đó, phương thức giao dịch cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro. Dù xu hướng chính ngạch đang lên ngôi, một phần lớn giao dịch tôm tươi sống vẫn thông qua các thương lái trung gian. Rủi ro nằm ở chỗ thương lái Trung Quốc thường nắm quyền quyết định và có thể ép giá vào phút chót khi xe tôm đã lên đến cửa khẩu, nơi tôm sống không thể quay đầu. Trong cuộc chơi này, sự thiếu hụt các hợp đồng chặt chẽ và các điều khoản đặt cọc an toàn từ 30-50% chính là nguyên nhân khiến nhiều doanh nghiệp nhỏ trắng tay khi đối tác mất liên lạc.

Tái định vị chiến lược: Chuyên nghiệp hóa hoặc bị đào thải

Trung Quốc vẫn là thị trường tốt nếu biết cách khai thác. Để biến rủi ro thành cơ hội, ngành tôm Việt cần cải tổ mạnh mẽ. Yếu tố tiên quyết là chuẩn hóa pháp lý. Doanh nghiệp cần chủ động rà soát mã số GACC. Việc duy trì điều kiện sản xuất là bắt buộc để vượt qua các kỳ hậu kiểm. Chuyển đổi hoàn toàn sang xuất khẩu chính ngạch là con đường duy nhất. Cách làm ăn tiểu ngạch rủi ro cần được loại bỏ hoàn toàn.

Nâng cấp kỹ thuật là yêu cầu bắt buộc. Chúng ta cần cải thiện quy trình luộc và bảo quản để giữ được màu sắc tôm đỏ đẹp tự nhiên. Chỉ có vậy mới cạnh tranh sòng phẳng được về ngoại quan với Ecuador. Cuối cùng là bài toán chiến lược. Doanh nghiệp cần tập trung tối đa vào phân khúc ngách như tôm sống và tôm ướp đá. Đồng thời, cần thiết lập kỷ luật tài chính nghiêm ngặt. Luôn yêu cầu đặt cọc cao trong mọi giao dịch. Đảm bảo dòng tiền là yếu tố sống còn trước mọi biến động của thị trường tỷ dân này.