Cá bàng chài vệt xanh - Kẻ duy nhất dám chui vào miệng sát thủ

Trong đại dương đầy rẫy hiểm nguy, việc tự nộp mình vào miệng kẻ săn mồi là điều không tưởng. Tuy nhiên cá bàng chài vệt xanh sở hữu đặc quyền hiếm thấy khiến những sát thủ đại dương gạt bỏ bản năng săn mồi để đổi lấy dịch vụ vệ sinh đặc biệt.

Chân dung cá bàng chài vệt xanh

Cá bàng chài vệt xanh (Labroides dimidiatus) là cư dân đặc trưng của các rạn san hô vùng Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương. Chúng ta cần phân biệt rõ loài này với dòng cá massage nước ngọt thường thấy trong các spa nhân tạo. Đặc điểm nhận dạng của chúng là dải màu xanh dương sọc đen chạy dọc cơ thể. Trong giới sinh học biển, dải màu này hoạt động như một bộ đồng phục y tế. Nó phát tín hiệu giúp các loài cá dữ nhận diện từ xa để không tấn công nhầm.

Tập tính xã hội của cá bàng chài vệt xanh vô cùng phức tạp. Chúng thiết lập lãnh thổ tại các mỏm đá san hô cụ thể và biến nơi đó thành những trạm dịch vụ cố định. Tại đây, các loài cá rạn và thậm chí là cả rùa biển sẽ chủ động bơi đến. Chúng xếp hàng trật tự để chờ đến lượt phục vụ. Nhiệm vụ của cá bàng chài vệt xanh là len lỏi vào mọi ngóc ngách trên cơ thể khách hàng. Chúng chui vào cả những khu vực tử thần như hốc mang hay kẽ răng của đối tác. Mục tiêu là loại bỏ ký sinh trùng giáp xác và mô hoại tử. Đây là mối quan hệ cộng sinh bắt buộc. Nguồn dinh dưỡng chính nuôi sống cá bàng chài vệt xanh phụ thuộc hoàn toàn vào những gì chúng dọn dẹp được.

Trí thông minh vượt bậc của cá bàng chài vệt xanh

Trong một thời gian dài, con người tin rằng khả năng tự nhận thức là độc quyền của động vật bậc cao như tinh tinh hay cá heo. Tuy nhiên, định kiến này đã bị phá vỡ. Nghiên cứu của Giáo sư Masanori Kohda thuộc Đại học Osaka City công bố trên tạp chí PLOS Biology đã làm chấn động giới khoa học. Thí nghiệm cho thấy loài cá này thông minh hơn chúng ta tưởng rất nhiều.

Khi được thả vào bể có gương, ban đầu chúng tấn công hình ảnh phản chiếu vì nhầm là đối thủ. Nhưng rất nhanh sau đó, chúng nhận ra quy luật. Chúng bắt đầu thực hiện những hành vi kiểm tra kỳ lạ như bơi lộn ngược hay xoay người để quan sát bản thân. Đỉnh điểm của thí nghiệm là khi các nhà khoa học đánh một vệt màu nâu lên cổ họng cá. Đây là vị trí chúng không thể tự nhìn thấy trực tiếp. Khi nhìn vào gương và thấy vệt màu, con cá lập tức cọ cổ họng vào đá để cố gắng xóa nó đi. Hành động này chứng minh chúng hiểu hình ảnh trong gương chính là mình. Đây là loài cá đầu tiên vượt qua bài kiểm tra gương danh giá này.

Vũ điệu giúp cá bàng chài vệt xanh “thôi miên” kẻ săn mồi

Điều kỳ diệu nhất trong mối quan hệ này chính là sự tin tưởng tuyệt đối giữa con mồi và kẻ đi săn. Thông thường, một con cá nhỏ bơi trước miệng cá mập sẽ là án tử hình. Tuy nhiên, cá bàng chài vệt xanh có một giấy thông hành đặc biệt. Khi khách hàng đến, chúng thực hiện một vũ điệu lắc lư đặc trưng. Điệu nhảy này dùng để thông báo danh tính và trấn an đối phương.

Ngay lập tức, những sát thủ đại dương như cá chình Moray hay cá mập sẽ rơi vào trạng thái thư giãn hoàn toàn. Chúng thả lỏng cơ thể, mở rộng mang và miệng tối đa. Cá bàng chài vệt xanh nhờ đó có thể len lỏi vào tận sâu bên trong để dọn dẹp. Tạo hóa đã thiết lập một trật tự thú vị. Dù đói đến đâu, khách hàng cũng không bao giờ nuốt chửng loài cá này. Đây là một ví dụ kinh điển về chủ nghĩa vị tha tương hỗ. Bản năng săn mồi bị đè nén bởi lợi ích sức khỏe lâu dài.

Kẻ mạo danh

Tuy nhiên, trong tự nhiên, bất kỳ sự tin tưởng nào cũng đi kèm rủi ro bị lợi dụng. Sự uy tín của cá bàng chài vệt xanh đã dẫn đến một cuộc đua tiến hóa khốc liệt. Một loài cá khác có tên là cá đù (Aspidontus taeniatus), hay còn gọi là cá vệ sinh giả, đã tiến hóa để sở hữu ngoại hình giống hệt cá bàng chài vệt xanh thật. Chúng sao chép hoàn hảo từ màu sắc, kích thước cho đến cả vũ điệu lắc lư mời gọi khách hàng.

Lợi dụng lòng tin của những con cá lớn, kẻ mạo danh này sẽ tiếp cận mục tiêu đang mất cảnh giác. Nhưng thay vì dọn dẹp ký sinh trùng, cá đù sẽ bất ngờ lao vào cắn xé một miếng vây hoặc thịt của khách hàng rồi nhanh chóng tẩu thoát. Cú lừa đau đớn này khiến cá lớn trở nên nghi hoặc. Đôi khi, những con cá bàng chài vệt xanh thật bị tấn công oan uổng chỉ vì khách hàng đã từng bị lừa trước đó. Để tồn tại, cá bàng chài vệt xanh thật buộc phải phục vụ tận tụy hơn để chứng minh mình không phải là kẻ lừa đảo.

Góc khuất của cá bàng chài vệt xanh khi phục vụ

Tuy nhiên, cá bàng chài vệt xanh không hoàn toàn tận tụy. Thực tế, món khoái khẩu của chúng là lớp nhầy bảo vệ da khách hàng chứ không phải ký sinh trùng. Việc ăn lớp nhầy gây đau đớn cho vật chủ, dẫn đến hành vi gian lận đầy toan tính. Chúng thường phục vụ tử tế những kẻ săn mồi nguy hiểm để giữ mạng, nhưng tranh thủ “cắn trộm” lớp nhầy của loài cá hiền lành hơn. Nếu bị phát hiện, hậu quả đến ngay lập tức: khách hàng sẽ giật mình bỏ đi hoặc quay lại tấn công.

Đặc biệt, trong các trạm vệ sinh do một cặp đực và cái quản lý, con đực sẽ đóng vai trò cảnh sát. Nếu con cái tham lam cắn lớp nhầy làm mất lòng khách, con đực sẽ rượt đuổi và trừng phạt con cái rất hung dữ. Hành động này không phải vì vị tha hay đạo đức. Đó là sự toan tính ích kỷ của con đực để bảo vệ nguồn thức ăn lâu dài cho chính mình. Để tồn tại, cá bàng chài vệt xanh buộc phải học cách kiềm chế ham muốn. Chúng xây dựng uy tín bằng những dịch vụ massage xúc giác để làm hòa với khách hàng.